Η ΖΩΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ!!!

ΤΟΥ ΦΡΙΝΤΡΙΧ ΈΝΓΚΕΛΣ

ΕΝΑ ΕΠΙΚΑΙΡΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ.

''Αυτοί οι Ιρλανδοί εργάτες,που κάνουν τήν διαδρομή για τέσσερις πένες
στριμωγμένοι όπως τά ζώα στην γέφυρα ενός ατμόπλοιου,χώνονται παντού.
Οι χειρότερες κατοικίες είναι αρκετά καλές για αυτούς, λίγο τους απασχολεί
το ρούχο τους,αρκεί να υπάρχει έστω και μια κλωστή πού νά το συγκρατεί,
αγνοούν τη χρήση των παπουτσιών,η τροφή τους αποτελείται αποκλειστικά
από πατάτες κι οτι παραπάνω κερδίζουν,το πίνουν.

Γιατί τέτοια όντα να 'εχουν ανάγκη απο ένα καλύτερο μεροκάματο;


.......Μέ ενα τέτοιο ανταγωνιστή έχει να παλέψει ο Αγγλος εργάτης,με εναν
ανταγωνιστή του χαμηλότερου επιπέδου που μπορεί να υπάρχει σε μια πολιτισμένη
χώρα και που,γι αυτον ακριβώς τον λόγο,αρκείται σε ενα μεροκάματο χαμηλότερο απ
οποιουδήποτε άλλου εργάτη.
Γι αυτό το λόγο,ο μισθός του Αγγλου εργάτη,σ όλους τους κλάδους που μπορεί να
τόν συναγωνιστεί ο Ιρλανδός,δέν κάνει τίποτα άλλο απο το να πέφτει συνεχώς.
...Κι αν ακόμη οι Ιρλανδοί που κατάκτησαν διάφορους κλάδους,υποχρεώθηκαν νά
εκπολιτιστούν,τούς έμειναν ακόμη αρκετά χαρακτηριστικά από τόν παλαιότερο
τρόπο ζωής τους,για να ασκούν στούς Αγγλους συναδέλφους τους μια εκφυλιστική
επιρροή''


Η θέση του Φρειδερίκου Ενγκελς γιά τήν εισαγωγή ξένων εργατών,από το
βιβλίο του ''Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία''

ΜΙΑ ΟΛΟΚΛΗΡΗ ΖΩΗ ΑΦΙΕΡΩΜΕΝΗ ΣΤΟ ΕΡΓΑΤΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑ

Στις 5 Αυγούστου 1995 ήταν η επέτειος των 100 χρόνων από τον θάνατο του Φρίντριχ Ένγκελς, του συνιδρυτή μαζί με τον Καρλ Μαρξ του Επιστημονικού Σοσιαλισμού. Ο αστικός Τύπος αδιαφόρησε πλήρως για αυτό το γεγονός, αλλά για τους πρωτοπόρους εργάτες και τη νεολαία η μελέτη του έργου του Ένγκελς θα εμπλουτίσει την κατανόηση της πολιτικής, της οικονομίας, της επιστήμης και της φιλοσοφίας, αλλά πάνω απ' όλα θα φανερώσει τον δρόμο για την απελευθέρωση της εργατικής τάξης.

Ο Φρίντριχ Ένγκελς, μαζί με τον Καρλ Μαρξ, θεωρήθηκαν από τον Λένιν "Οι πιο σπουδαίοι οδηγοί και δάσκαλοι του σύγχρονου προλεταριάτου ολόκληρου του πολιτισμένου κόσμου." Ο Ένγκελς γεννήθηκε στο Μπάρμεν της Ρηνανίας στις 28 Νοέμβρη 1820 από μεγαλοαστική οικογένεια με εξαιρετικό κοινωνικό κύρος. Ο πατέρας του ήταν συνεταίρος σε εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας στο Μάντσεστερ της Αγγλίας. Όπως έγραψε κάποτε η Ελεονόρα Μαρξ “ποτέ δεν γεννήθηκε σε τέτοιου είδους οικογένεια γιος που να ξεστρατίσει τόσο πολύ”. Το 1838, πριν προλάβει να ολοκληρώσει τις ανώτερες σπουδές του, αναγκάστηκε από τις οικογενειακές συνθήκες να εργαστεί σε εμπορικό οίκο στο Μπάρμεν. Στην συνέχεια υπηρέτησε ένα χρόνο στο στρατό σαν εθελοντής στο Βερολίνο, και το 1842 πήγε στο Μάντσεστερ όπου έμεινε δύο χρόνια. Στον ελεύθερο χρόνο του μελέτησε πολιτική και επιστήμη και επηρεάστηκε από τη διδασκαλία του Γερμανού φιλοσόφου Γκεόργκ Χέγκελ.

ΧΕΓΚΕΛ

Η διδασκαλία του Χέγκελ, η οποία είχε τεράστια επιρροή στη Γερμανία, ήταν επαναστατική ως προς το γεγονός ότι αντιμετώπιζε τα πράγματα με διαλεκτικό τρόπο. Αυτό σημαίνει ότι, οτιδήποτε υπάρχει, βρίσκεται συνεχώς σε μια διαδικασία αλλαγής. Ο Ενγκελς όρισε τη διαλεκτική σαν "την επιστήμη των γενικών νόμων της κίνησης, τόσο του εξωτερικού κόσμου, όσο και της ανθρώπινης σκέψης", η οποία αντιπροσώπευε μια τεράστια ώθηση στη σύγχρονη φιλοσοφία.

Όμως, ο Χέγκελ ήταν ένας ιδεαλιστής φιλόσοφος. Θεωρούσε τις ιδέες, όχι σαν την αντανάκλαση του υλικού κόσμου, αλλά το αντίθετο. Γι' αυτόν ο υλικός κόσμος ήταν η αντανάκλαση της "Ιδέας" και η φιλοσοφία του μιλούσε για την ανάπτυξη των ιδεών και του μυαλού.

Παρ’ όλα αυτά, τόσο ο Ένγκελς όσο και ο Μαρξ, κατέληξαν σε ταυτόσημα συμπεράσματα, απορρίπτοντας τον ιδεαλισμό του Χέγκελ, ακολουθώντας ο καθένας διαφορετικούς δρόμους. Η φιλοσοφία τους βασίστηκε ακριβώς στο αντίθετο του ιδεαλισμού: στον υλισμό, δηλαδή στην κατανόηση πως οι ιδέες και οι σκέψεις είναι η αντανάκλαση στο μυαλό του πραγματικού υλικού κόσμου. "Ο Μαρξ και εγώ ήμασταν εκείνοι που προσπαθήσαμε να διασώσουμε τη συνειδητή διαλεκτική", έλεγε ο Ένγκελς.

ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ

Έδωσαν στη διαλεκτική μια υλική βάση για την κατανόηση του κόσμου, η οποία έμελλε να γίνει η μέθοδος του Μαρξισμού. Η εφαρμογή της στην ιστορία γέννησε την υλιστική αντίληψη της ιστορίας: "η θεωρία μας λεει πως η οργάνωση της εργασίας καθορίζεται από τα μέσα παραγωγής" (Μαρξ προς Ένγκελς, 7/6/1866).

Στην αρχή, η πολιτική αντίληψη του Ένγκελς δεν ήταν σοσιαλιστική, αλλά επαναστατικά δημοκρατική που αμφισβητούσε την εξουσία της αριστοκρατίας της εποχής του. Η Ευρώπη τρανταζόταν από μια σειρά αστικά δημοκρατικά κινήματα, όπου η ανερχόμενη καπιταλιστική τάξη προσπαθούσε να αμφισβητήσει την εξουσία της παλιάς αριστοκρατίας. Μόνο μετά το 1842, όταν μπλέχτηκε με το Βρετανικό εργατικό κίνημα και ειδικά με τους Χαρτιστές, έγινε ο Ένγκελς συνειδητός σοσιαλιστής. Έμεινε στο Μάντσεστερ, δουλεύοντας στο εργοστάσιο του πατέρα του. Η επαφή του με την Αγγλική εργατική τάξη τον ενθάρρυνε να γράψει το περίφημο βιβλίο του "Η κατάσταση της Εργατικής Τάξης στην Αγγλία", το οποίο δημοσιεύτηκε το 1845. Σε αυτό έδωσε μια ρεαλιστική εικόνα του προλεταριάτου, περιέγραψε τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης και εργασίας στα εργοστάσια και καταδίκασε την τρομερή εκμετάλλευση του καπιταλισμού.

ΧΑΡΤΙΣΤΕΣ

Ο Ένγκελς έπαιξε ενεργό ρόλο στο κίνημα των Χαρτιστών. Έγινε στενός φίλος με τον ηγέτη τους Τζούλιαν Χάρνευ και συνεργαζόταν τακτικά με την εφημερίδα τους την "Northern Star" και αυτή του Οουεν τη "New Moral World". Ο Ένγκελς συνάντησε τον Μαρξ το 1842 όταν επισκέφθηκε τα γραφεία της ριζοσπαστικής εφημερίδας "Rheinische Zeitung" στην Κολωνία. Όμως, συνάντησε ξανά τον Μαρξ στο Παρίσι, τον Αύγουστο του 1844, γυρνώντας πίσω στη Γερμανία. Ο Μαρξ είχε εν τω μεταξύ γίνει συνειδητός σοσιαλιστής κάτω από την επιρροή των Γάλλων σοσιαλιστών. Εκείνη η συνάντηση αποτέλεσε την αρχή μιας συνεργασίας ζωής μεταξύ τους, τόσο σε πολιτικό όσο και σε προσωπικό επίπεδο.

Όπως εξήγησε ο Μαρξ αργότερα "Ο Ένγκελς... έφτασε από έναν άλλο δρόμο στο ίδιο συμπέρασμα με εμένα". Εκείνη τη χρονιά έγραψαν μαζί το βιβλίο "Η Αγία Οικογένεια", στο οποίο άσκησαν δριμύτατη κριτική στους αδελφούς Μπάουερ και στους υποστηρικτές τους, οι οποίοι υποστήριζαν τις σχολαστικές ιδέες των Νέων Χεγκελιανών. Σε αυτή τη δουλειά τους περιέγραψαν την υλιστική αντίληψη της ιστορίας, την οποία τελειοποίησαν αργότερα στο έργο τους "Η Γερμανική Ιδεολογία". Μ' αυτά τα έργα τους διαχώρισαν πλήρως τις θέσεις τους από τους διάφορους ανθρωπιστές και μεταρρυθμιστές φιλοσόφους, καθώς και από τους ουτοπιστές σοσιαλιστές εκείνης της περιόδου. Όπως οι ίδιοι συμπέραναν: "Οι φιλόσοφοι το μόνο που κάνουν είναι να περιγράφουν τον κόσμο. Το ζήτημα είναι να τον αλλάξουμε".

Πριν από τις επαναστάσεις του 1848 στην Ευρώπη, ο Ένγκελς ακολούθησε τον Μαρξ στις Βρυξέλλες, όπου συμμετείχαν σε συζητητικούς κύκλους Γερμανών εργατών. Εκεί, παράλληλα με την συγγραφική τους δουλειά δημιουργούν τη Γερμανική Ένωση Εργατών. Το 1847, τόσο ο Μαρξ όσο και ο Ένγκελς, αποφασίζουν να συμμετέχουν ενεργά στη Λίγκα της Δικαιοσύνης, η οποία μετονομάστηκε σε Γερμανική Κομμουνιστική Λίγκα, και γρήγορα γίνονται οι πολιτικοί και ιδεολογικοί ηγέτες της. Το 2ο Συνέδριο της Λίγκας αναθέτει στους δύο άνδρες να συντάξουν το πρόγραμμα της οργάνωσης. Το αποτέλεσμα αυτής της δουλειάς ήταν το "Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος" που δημοσιεύτηκε το Φεβρουάριο του 1848, μόλις λίγο πριν το επαναστατικό κύμα του έτους αυτού. Και οι δύο άντρες ήταν στα τέλη της τρίτης δεκαετίας τους.

Η επανάσταση του 1848, η οποία ξέσπασε στη Γαλλία και εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη, έφερε τον Μαρξ και τον Ένγκελς πίσω στη Γερμανία. Εκείνη την περίοδο υπερασπίζονταν σταθερά την ακραία επαναστατική δημοκρατία, την ίδια στιγμή που ασκούσαν δριμεία κριτική στη δουλικότητα της Γερμανικής αστικής τάξης. Όταν αυτή πρόδωσε την επανάσταση με έναν συμβιβασμό με το παλιό καθεστώς, άνοιξε μια περίοδος αντίδρασης σ' ολόκληρη την Ευρώπη. Η αστική τάξη φοβόταν πλέον περισσότερο την κίνηση των εργατών από την αντίδραση της παλιάς αριστοκρατίας.

Ο Ένγκελς συμμετείχε ενεργά στο κίνημα εξέγερσης των εργατών στην Γερμανία το Μάη του 1849. Καταδιωκόμενος εξαιτίας της συμμετοχής του στην εξέγερση της Ρηνανίας, εγκαταλείπει την Κολωνία όπου κρυβόταν για κάποιο διάστημα, και πηγαίνει στο Πφάλτς, το οποίο μαζί με το Μπάρμεν είχαν ξεσηκωθεί. Εκεί κατατάχθηκε σ’ ένα εθελοντικό σώμα υπό την αρχηγία του Βίλλιχ, του οποίου έγινε υπασπιστής. Πήρε μέρος σε τρεις συγκρούσεις, καθώς και στη μεγάλη μάχη του Μούργκ, όπου ο επαναστατικός στρατός -13.000 άνδρες- συντρίφθηκε από τους 60.000 στρατιώτες της Πρωσίας και του Ράιχ. Ο διαλυμένος στρατός στράφηκε προς τα Ελβετικά σύνορα. Ο Ένγκελς ήταν ένας από τους τελευταίους που μπήκαν στο Ελβετικό έδαφος -στις 12 Ιούλη 1849- όταν όλα πια είχαν χαθεί. Εκεί έμεινε μερικούς μήνες, και μετά ταξίδεψε μέσο Γένοβας με πλοίο πίσω στο Λονδίνο.

Με την ήττα της επανάστασης, ο Μαρξ και ο Ένγκελς συναντήθηκαν ξανά στο Λονδίνο για να προετοιμαστούν για μια νέα επανάσταση και να επεξεργαστούν τη στρατηγική και την τακτική του κινήματος της εργατικής τάξης. Όμως, χωρίς ανεξάρτητα οικονομικά μέσα, ο Ένγκελς αναγκάστηκε να επιστρέψει στο εργοστάσιο της οικογένειάς του, στο Μάντσεστερ, ενώ ο Μαρξ και η οικογένειά του φυτοζωούσε από άρθρα που έγραφε για την Daily Tribune της Νέας Υόρκης.

ΦΤΩΧΕΙΑ

Όλη αυτή την περίοδο ο Ένγκελς βοηθούσε οικονομικά την οικογένεια του Μαρξ, η οποία όμως παρ' όλα αυτά συνέχισε να ζει σε συνθήκες μεγάλης φτώχειας για πολλά χρόνια. Σύμφωνα με τον Λένιν, αν δεν υπήρχε η σταθερή και φιλική οικονομική βοήθεια του Ένγκελς, ο Μαρξ όχι μόνο δε θα μπορούσε να τελειώσει τη συγγραφή του "Κεφαλαίου", αλλά ήταν αμφίβολο αν θα επιβίωνε. Ο Ένγκελς έμελλε να παραμείνει στο Μάντσεστερ έως το 1870, προτού γυρίσει πίσω στο Λονδίνο. Όλα αυτά τα χρόνια που οι δύο άντρες ήταν χωριστά αλληλογραφούσαν ουσιαστικά καθημερινά, ανταλλάσσοντας ιδέες πάνω σε όλα τα ζητήματα, και ειδικότερα στην παραπέρα ανάπτυξη των ιδεών του επιστημονικού σοσιαλισμού.

"Για είκοσι χρόνια" έγραφε η κόρη του Μαρξ Ελεονόρα, "οι δύο φίλοι είχαν ελάχιστες και μικρές συναντήσεις. Ο Ένγκελς ήταν καταδικασμένος στην αναγκαστική εργασία, και για σχεδόν είκοσι χρόνια οι δύο φίλοι είχαν μόνο σπάνιες, σύντομες και περιστασιακές συναντήσεις. Αλλά η σχέση τους δε σταμάτησε. Μία από τις πρώτες μου αναμνήσεις είναι η άφιξη των γραμμάτων από το Μάντσεστερ. Οι δύο φίλοι έγραφαν οι ένας στον άλλο σχεδόν κάθε μέρα και θυμάμαι πόσο συχνά ο Μουρ, όπως φώναζε ο Ένγκελς τον πατέρα μου, συνήθιζε να μιλάει στα γράμματα, λες και ο συντάκτης τους ήταν εκεί. "Όχι δεν είναι έτσι", "Αυτό είναι σωστό" κ.λ.π. Αλλά αυτό που θυμάμαι εντονότερα είναι ότι ο Μουρ γελούσε μερικές φορές με τα γράμματα του Ένγκελς, μέχρι δάκρυα να αρχίσουν να τρέχουν από τα μάτια του".

Τα χρόνια ως το 1864 ήταν τα χρόνια της υπεράσπισης των ιδεών, της αναζήτησης σημείων υποστήριξης και της επανοικοδόμησης του κινήματος μετά τη βαριά ήττα της Ηπειρωτικής Επανάστασης.

Η ΠΡΩΤΗ ΔΙΕΘΝΗΣ

Το 1864 ιδρύθηκε η Διεθνής Ένωση Εργατών, η Πρώτη Διεθνής, στην οποία ο Ένγκελς και ο Μαρξ έμελλε να παίξουν καθοριστικό ρόλο. Η Διεθνής εξέλεξε τον Μαρξ στο Γενικό της Συμβούλιο και του ανέθεσε την υπευθυνότητα της συγγραφής των κειμένων. Ο Ένγκελς εκλέχτηκε μέλος της Εκτελεστικής της Επιτροπής, και ανέλαβε την καθοδήγηση των τμημάτων του Βελγίου, της Ισπανίας και της Ιταλίας. Η Διεθνής αυτή συνέδεσε μεταξύ τους διαφορετικές πολιτικές τάσεις, τις οποίες ο Μαρξ και ο Ένγκελς κατάφεραν να τις μετατρέψουν σε ένα ενιαίο κίνημα. Εκείνη την εποχή, η Διεθνής αποτέλεσε μια μεγάλη απειλή για την παγκόσμια αστική τάξη, παρά τις περιορισμένες αριθμητικές της δυνάμεις και τη σχετική πολιτική ανομοιομορφία της.

Με το ξέσπασμα του Γαλλο-Πρωσικού πολέμου το 1870, ο Ένγκελς παρακολούθησε στενά την ανάπτυξή του. Τα άρθρα του στις εφημερίδες απέδειξαν τις εκτεταμένες γνώσεις του πάνω σε ζητήματα στρατηγικής πολέμου, κάτι που του έδωσε το προσωνύμιο "Ο Στρατηγός". Τον ίδιο χρόνο εγκατέλειψε τη δουλειά του στο Μάντσεστερ, και μετακόμισε μόνιμα στο Λονδίνο, για να είναι μαζί με τον Μαρξ. Έμεινε σε ένα σπίτι μόλις δέκα λεπτά μακριά από το σπίτι του Μαρξ, στο Maitland Park, και έτσι συνεργαζόταν μαζί του σχεδόν κάθε μέρα.

Μετά την ήττα της Παρισινής Κομμούνας -του πρώτου εργατικού κράτους- ένα χρόνο αργότερα, ένα νέο κύμα αντίδρασης απλώθηκε ξανά σε ολόκληρη την Ευρώπη. Αυτό δημιούργησε τεράστιες δυσκολίες στη νέα Διεθνή, ιδίως κάτω από τις ίντριγκες και τις ενέργειες των αναρχικών. Έτσι το Συνέδριο της Χάγης αποφάσισε να μεταφέρει την έδρα του Γενικού Συμβουλίου της Διεθνούς στη Νέα Υόρκη και εξέλεξε τον Ένγκελς γραμματέα της. Αλλά η κατάσταση χειροτέρεψε και έτσι το 1876 αποφασίστηκε η διάλυση της Διεθνούς, ώστε να μπορέσει να διατηρήσει τα επιτεύγματά της για το μέλλον. Μέσα σε μια σχεδόν δεκαετία, η δουλειά της Διεθνούς και η βαθιά επιρροή του Μαρξισμού, είχε σαν αποτέλεσμα την πλατιά ανάπτυξη του Ευρωπαϊκού εργατικού κινήματος και τη δημιουργία μαζικών εργατικών κομμάτων.

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

Μέσα στη δεκαετία του 1870, ο Ένγκελς, έχοντας καθημερινή επαφή με τον Μαρξ, αφιέρωσε πολύ χρόνο στη μελέτη των σύγχρονων επιστημονικών θεωριών. Έτσι, το 1878 δημοσίευσε το εκπληκτικό του έργο "Αντι-Ντύρινγκ", στο οποίο αναπτύσσει τις ιδέες του Διαλεκτικού Υλισμού, του Ιστορικού Υλισμού και της Μαρξιστικής Οικονομίας. Στην πραγματικότητα, αυτό ήταν ένα συμπληρωματικό έργο στον ανεπανάληπτο πρώτο τόμο του "Κεφαλαίου" του Μαρξ, που είχε δημοσιευτεί ήδη το 1867.

Όμως, ο Μαρξ δεν μπόρεσε να τελειώσει το Κεφάλαιο. Τα ατέλειωτα χρόνια στέρησης και εξοντωτικής δουλειάς υπέσκαψαν σοβαρά την υγεία του. Η αφοσιωμένη γυναίκα του πέθανε το 1881. Ο ίδιος πέθανε στις 14 Μάρτη 1883. Έτσι ο Ένγκελς έμεινε μόνος του για να συνεχίσει το έργο τους. Πέντε χρόνια νωρίτερα είχε χάσει και τη σύντροφο της ζωής του, την Lizzi Burns, μια Ιρλανδή που είχε δώσει την ψυχή και το σώμα της για την ανεξαρτησία της Ιρλανδίας.

Έτσι, μετά την απώλεια του Μαρξ, ο Ένγκελς αφιερώθηκε ολοκληρωτικά στην προετοιμασία και τη δημοσίευση του Δεύτερου και του Τρίτου Τόμου του Κεφαλαίου, από υλικό που είχε αφήσει ατελείωτο ο ίδιος ο Μαρξ. Αυτοί οι τόμοι αποτελούν στην πραγματικότητα τη δουλειά και των δύο μεγάλων επαναστατών μαζί. Αμέσως μετά ο Ένγκελς έγραψε την "Καταγωγή της Οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους", τη "Διαλεκτική της Φύσης" (που δημοσιεύτηκε σαν ανολοκλήρωτο χειρόγραφο μόλις το 1925), καθώς και πολλές εργασίες και άρθρα για την υπεράσπιση του Μαρξισμού.

Αλλά η συνεισφορά του Ένγκελς δεν ήταν μόνο στη θεωρία. Παρακολούθησε από κοντά την ανάπτυξη των Βρετανικών συνδικάτων για τα οποία έγραψε πολλά εξαίσια άρθρα. Έδωσε επίσης τη δική του μάχη για την ίδρυση ανεξάρτητου κόμματος της εργατικής τάξης, κριτικάροντας σκληρά τον σεχταρισμό του SDF και καλωσορίζοντας τη δημιουργία του ILP (Ανεξάρτητου Εργατικού Κόμματος).

Σύμφωνα με ένα στενό φίλο του Μαρξ και του Ένγκελς, τον Φρίντριχ Λέσσνερ, η ικανότητα και η αγάπη του Ένγκελς για δουλειά, διατηρήθηκαν αναλλοίωτες ως το τέλος της ζωής του. Η τεράστια γνώση ξένων γλωσσών είναι ένα πολύ γνωστό του χαρακτηριστικό. Γνώριζε άπταιστα δέκα γλώσσες, αλλά παρόλα αυτά ξεκίνησε να μαθαίνει Νορβηγικά σε ηλικία πάνω από 70 ετών, μόνο και μόνο για να μπορέσει να διαβάσει Ιψεν και Κίλλαντ από το πρωτότυπο.

ΑΠΟΦΑΣΙΣΤΙΚΟΤΗΤΑ

Μίλησε για τελευταία φορά δημόσια το 1883, όταν έδωσε μια σειρά διαλέξεις στο συνέδριο της Γενεύης, στη Βιέννη και στο Βερολίνο. Όπως παρατηρεί ο Λέσσνερ "Μέχρι το θάνατό του, ο Ένγκελς έδειχνε την ίδια ηρεμία και αποφασιστικότητα και ήταν απλός και συγκεκριμένος σε όλες του τις δραστηριότητες. Ότι και αν τον ρωτούσαν, αυτός έδινε πάντα μια σύντομη, αλλά έγκυρη απάντηση."

"Έλεγε πάντα την άποψή του με ειλικρίνεια, είτε αυτή ήταν αρεστή, είτε όχι. Όταν ο Ένγκελς διαφωνούσε με οτιδήποτε μέσα στο κόμμα, εξέφραζε τη διαφωνία του αμέσως και χωρίς περιστροφές. Δεν προχωρούσε ποτέ σε συμβιβασμούς... Είχε πάρα πολλές επισκέψεις. Σύντροφοι από το κόμμα, αλλά και άλλοι, έρχονταν συχνά για να τον δουν. Όταν το Σοσιαλδημοκρατικό κόμμα έπρεπε να μεταφερθεί από τη Ζυρίχη στο Λονδίνο, στα τέλη της δεκαετίας του 1881, οι επισκέψεις αυξήθηκαν. Το σπίτι του Ένγκελς ήταν πάντα ανοικτό για όλους."

Ο Ένγκελς επισκέφτηκε για τελευταία φορά το Ηστμπουρν, το αγαπημένο του καταφύγιο για λόγους υγείας, το καλοκαίρι του 1895. Επέστρεψε στο Λονδίνο στα τέλη του Ιουλίου, αλλά η υγεία του δε βελτιώθηκε. Πέθανε στις 5 Αυγούστου του 1895. Η τελευταία του επιθυμία ήταν οι στάχτες του να σκορπιστούν στη θάλασσα του Beachy Head, στο Ηστμπουρν, κάτι που έγινε στις 27 Αυγούστου του 1895.

ΜΑΡΞΙΣΜΟΣ

Ο Μαρξ θεωρούνταν πάντα η κυρίαρχη φυσιογνωμία σε σχέση με όλους τους στενούς του συνεργάτες. Ο ίδιος ο Ένγκελς εκμυστηρεύτηκε σε ένα παλιό του φίλο: "Όσο ζούσε ο Μαρξ, εγώ έπαιζα δευτερεύοντα ρόλο." Οι εχθροί του Μαρξισμού προσπάθησαν πάντα να δυσφημίσουν την ουσία του Μαρξισμού, προσπαθώντας να στρέψουν τον Μαρξ εναντίον του Ένγκελς. Το αντίθετο! Η συνεργασία τους στη θεωρία και στην πράξη ήταν απόλυτα ενωτική.

Όπως σωστά περιέγραψε ο Μέρινγκ: "Προς το τέλος της ζωής του, ο Ένγκελς συνήθιζε να λεει πως η υπερβολική -όπως θεωρούσε­ αναγνώριση του ίδιου, θα έβρισκε μια ισορροπία μετά τον θάνατό του. Και πράγματι σήμερα, είναι περισσότερο επικίνδυνο να τον υποτιμήσεις παρά να τον υπερτιμήσεις. Φαίνεται πως ο Μαρξ αναδεικνύεται πάνω από τον Ένγκελς. Αλλά ο Μαρξ δε θα μπορούσε να αναδειχτεί χωρίς τον Ένγκελς, όπως και ο Ένγκελς χωρίς τον Μαρξ. Γιατί ο Ένγκελς δεν ήταν ποτέ ένας απλός βοηθός ή ερμηνευτής του Μαρξ, σαν τους πολλούς που υπήρξαν τόσο κατά τη διάρκεια της ζωής του Μαρξ, όσο και μετά τον θάνατό του. Ήταν ο στενός και αδελφικός του συνεργάτης, όχι ίσος, αλλά διανοητικά ισότιμος."

Η επιρροή που άσκησε ο Ένγκελς στον Μαρξ δεν είχε όρια. Στο πλευρό του Μαρξ, συνεισέφερε στα πρώτα επιτεύγματα του Μαρξ, στην αναζήτηση των νόμων της ανθρώπινης ιστορίας και στον ειδικό νόμο της κίνησης του καπιταλισμού. Και ο Μέρινγκ κατέληγε: "Το όνομα του θα μείνει ζωντανό στις επόμενες γενιές, όπως ζωντανό θα μείνει και το έργο του". Και είναι πλέον αναμφισβήτητο πως αυτό ακριβώς συνέβη.

Δίπλα στο όνομα του Καρλ Μαρξ, θα βρίσκεται πάντα το όνομα του Φρίντριχ Ένγκελς. Οι δυο τους υπήρξαν οι μεγαλύτεροι ηγέτες και εμπνευστές της παγκόσμιας εργατικής τάξης.